Het Vrijhof met het Stinshuis

Ferwert is het enige dorp in Friesland met een kerkplein wat Vrijhof genoemd wordt. Het plein was eeuwenlang eigendom van de kerk. De betekenis van de naam wordt verschillend uitgelegd. Het Vrijhof was het toneel van wereldlijke gebeurtenissen als een markt of kermis terwijl de kerkelijke activiteiten op de gewijde grond van kerk of kerkhof plaatsvonden. Ook wordt wel verondersteld dat in de Rooms-katholieke tijd het Vrijhof het kerkerf van de Weme, van het pastoorshuis was. Pastorie en prebendehuis stonden beide aan het Vrijhof. De naam Vrijhof wordt in de kerkarchieven gespeld als Vrihof.

Stins of stinshuis
Wat opvalt in Ferwert is dat de kerk een laat-Middeleeuws stinshuis bezat dat op het Vrijhof naast het poortje stond. In de Roomse tijd is dit ongetwijfeld het woonhuis van de pastoor geweest. De bouw zou plaats gevonden hebben in de 16e eeuw maar er zijn ook bronnen die de 15e eeuw als bouwtijd aangeven. Dat het oorspronkelijk een stins geweest is komt nog naar voren in het jaar 1712. In de kerkvoogdij rekening van 2 september van dat jaar wordt vermeld:

” Den 2 september aan Jacob Alberts gegeven ses stuivers voor een varndel brandewijn voor het opbrengen van de Kanteelsteen op ‘t Stins aan’t Pastoriehuis.” 

Het woord stins is opvallend hier. Nu waren in Friesland voor de achtiende eeuw bijna alle stinsen al afgebroken. Ze dateerden immers uit de tijd van voor 1400 toen het buskruit nog niet was uitgevonden en de dorpselite zich kon beschermen door bij gevaar in de stins te vluchten. Door de uitvinding van het buskruit was deze beschermfunctie van de stins vervallen. Het is daarom zeer opvallend dat het woord stins in 1712 nog genoemd werd en een tweede bijzonderheid is, dat een kanteelsteen werd opgebracht. Een kanteel is een deel van een tandenrand, vaak een hoekdeel. 

Links: Vrijhof 4 De Pastorie waar na de Reformatie de predikanten woonden.
Rechts: Vrijhof 5 Het Stinshuis/pastoorshuis wat in 1723 Grietenijhuis werd.

Nu was in het jaar 1721 Allard van Burum Grietman geworden in Ferwerderadeel. Van Burum wilde een grietenijhuis in Ferwerderadeel en had bewerkstelligd dat de kerk een andere en betere pastorie gekocht had, de “Van Aysmahuisinge” aan de Hogeburen. Hij heeft in 1723 toen dit gehele gebouw gekocht. Het stinshuis heeft hij laten verbouwen tot Grietenijhuis met daarin de “weerkamer” .Dat is de rechtkamer van het Nedergerecht. De weerkamer was eerder in het prebendehuis ( Nu Vrijhof 10) wat eigendom was van de kerk. Om een ingang te creëren in Vrijhof 5, zijn toen de nu nog aanwezige prachtige monumentale deur en ook de raampartij aan de Vrijhofkant aangebracht. Deze verbouwing zal plaatsgevonden hebben in of direct na het jaar 1723.

De zuidmuur van Vrijhof 5 met rand ( boven het dak van Vrijhof 4.)

Na het overlijden van Allard van Burum in 1729 verkochten de erfgenamen het pastorie gedeelte aan de collecteur van de grietenij Jacob Stickersma. Zo was vanaf dat jaar het gebouw in twee delen gesplitst, de voormalige pastorie als woonhuis met de daarachter liggende Predicantshof en het stinshuis als Grietenijhuis. In 2016 werden de namen Gritenijhûs, de Pastorij en de Prebende boven de deurposten van de huizen vermeld. Wonen aan het Vrijhof is altijd geliefd geweest. De notaris, secretaris, dominee, vroed- en heelmeester, deurwaarder en renteniers woonden er. En de beroemde hoogleraar in de zielkunde Prof. G. Heymans is in 1857 aan dit plein geboren. Het is een plein van vreugde, vroeger door vrolijk te dansen en te hossen bij muziekkorps Excelsior. Maar het is ook een plein van verdriet omdat de laatste reis van veel Ferwerters over het Vrijhof gaat door het poortje naar het kerkhof.

Johannes van Dijk Januari 2017

Foto’s : collectie Soepboer en eigen foto’s .De belangrijkste bronnen: Pieter Duijff, Plaknamme Ferwert dec.2016 Friesch Dagblad./ Hinne Wagenaar, Liudger apostel fan ‘e Friezen? It Beaken 73./ G.J. de Lange en Paul.N. Noomen, Moederparochies en dochterparochies in Ferwerderadiel./ Verborgen verleden belicht./ Paul N. Noomen, De ontwikkeling van het parochiewezen in Oostergo De Vrije Fries 2014./ Herma M. van den Berg Noordelijk Oostergo Ferwerderadeel.