Het terpdorp Ferwert is ontstaan op een drietal terpen op de aanwezige strandwal. De bewoning gaat terug tot voor de jaartelling. De strandwal wordt aan de oostkant breder en daar ontstond buurschap de Rijp. In de negende eeuw wordt het dorp “Fatruwerde” en “Federwrde”genoemd.In de veertiende eeuw is het “Ferwerth”. Het eerste element is een persoonsnaam die mogelijk vrede betekent. Het tweede deel “wert” geeft een verhoogde woonplaats aan. Ferwert had een centrumfunctie voor de omgeving en was in de vroege tijden voor het jaar 1000 al een handelsplaats. Er moet een relatief grote activiteit op het gebied van handel en ambachten geweest zijn. Oostelijk van het dorp was een grote es aanwezig waar de handels- en handwerkslieden allen een stukje bouwland gebruikten. De contouren van de es waren in de negentiende eeuw nog zichtbaar. Ferwert is de hoofdplaats van de gemeente Ferwerderadiel. Oppervlakte van het dorp is ruim 1700 ha. Aantal inwoners nu ca 1900. De dorpskern is een beschermd dorpsgezicht.
De Burmaniaterp met Herjuwsma state
Een maquette van Herjuwsma state gemaakt door A. Veldema en R.P. Veltman op een feestwagen tijdens het dorpsfeest in 2010.
Zuidelijk van de dorpsterp lagen twee terpen. Op één ervan was een stateterrein aanwezig en werd in de Middeleeuwen de Westerterp genoemd. Later onstond de naam Burmaniaterp, naar de adelijke familie van Burmania die vanaf 1525 tot 1805 in het bovenop dat deel van de terp gebouwde kasteel Herjuwsma state woonde. De van Burmania’s zijn vooral bekend geworden door de edelman Gemme van Burmania (1523 – 1602) die bij de inhuldiging van Philips de Tweede in Brussel geweigerd zou hebben te knielen: “Wy Friezen knibbelje allinne foar God”
Standbeeld Gemme van Burmania bij de Poortfenne
Deze foto van ca 1910 toont de hoogte van de Burmaniaterp
Zijn standbeeld, gemaakt in 2009 door de Ferwerter kunstenaar Hans Jouta staat aan de westkant van het dorp waar de oprijlaan, ook Poortfenne genoemd, begon. Rond 1817 werd het slot waar dertien kamers in waren, voor afbraak verkocht. Rond 1907 is men begonnen de Burmaniaterp af te graven om de vruchtbare terpgrond voor bemestingsdoeleinden te verkopen. Met ruim 20 hectare en een hoogte van 4 tot 7 meter was het één van de grootste terpen in de omgeving. Meer dan 28 jaren heeft de afgraving geduurd waarbij men in 1912 de fundamenten van de state vond. In 1924 werd de dertienduizendste scheepsvracht terpgrond geladen. Veel terpvondsten uit de Burmaniaterp werden in het Fries Museum gebracht. Een ver verleden toonde zich.
Cammingha state
Aan de Oostkant van het dorp was ook een state aanwezig, gebouwd rond 1400. Het droeg de naam Cammingha state genoemd naar de stichter Gerrolt van Cammingha. Vele adelijke families zijn aan die state verbonden geweest met namen als Mockema, van Sjuxma,van Marssum, van Vierssen, Van Burum en Hiddema van Knijff. Zoals toen zoveel met de adelijke huizen gebeurde, werd ook dit fraaie slot rond 1818 voor afbraak verkocht.
Meekma state
Deze state lag ook ten oosten van het dorp en is rond 1750 gebouwd door de toenmalige Grietman van Ferwerderadeel, Horatius Hiddema van Knijff. Bij het Kollumer oproer van 1748 werd n.l. door het volk zijn fraaie Lauta state in Wier in brand gestoken, Daarom liet hij bij Meekma state op de “Homeijepalen” bij de ingang in het Latijn vermelden” Daar mijn huis door vlammen werd verteerd tot asch, moet ik mij thans met deze nederige woning behelpen” Ook deze state ontkwam na de Franse tijd niet aan de slopershamer en werd rond 1814 afgebroken.
Klooster Foswert of Bethanië
Evenals de genoemde states zal ook Klooster Bethanië, gebouwd voor het jaar 1200 op de Foswerter terp, een groot gebouw geweest zijn. Er moet een fraaie houten kerk bij gestaan hebben die in 1369 in brand ging tijdens een veldslag tussen de monniken van Foswert en die van Klaarkamp. Die strijd heeft ca 80 jaar geduurd. Foswert was een Benedictijner dubbelklooster met meerdere uithoven in Ferwert, Blija en Hogebeintum. Het had een groot landbezit van 3500 pondematen (is bijna 1000 hectare) waarvan 1360 pondemaat in Ferwert. Het corpusland, wat door het klooster zelf gebruikt werd bedroeg 450 pondematen. Bij de Reformatie in 1580 werden de gebouwen “verdestrueerd” door een groep soldaten waarvan gezegd werd dat zij later met de “nonnekens” getrouwd zijn. Op het corpusland rond het voormalige klooster ontstonden later drie boerderijen.
Johannes van Dijk Januari 2017
Foto’s : collectie Soepboer en eigen foto’s .De belangrijkste bronnen: Pieter Duijff, Plaknamme Ferwert dec.2016 Friesch Dagblad./ Hinne Wagenaar, Liudger apostel fan ‘e Friezen? It Beaken 73./ G.J. de Lange en Paul.N. Noomen, Moederparochies en dochterparochies in Ferwerderadiel./ Verborgen verleden belicht./ Paul N. Noomen, De ontwikkeling van het parochiewezen in Oostergo De Vrije Fries 2014./ Herma M. van den Berg Noordelijk Oostergo Ferwerderadeel.